JAVERCHAND MEGHANI JAYANTI | ઝવેરચંદ મેઘાણીનો જન્મ
ઝવેરચંદ મેઘાણીનો જન્મ ૨૮ ઓગસ્ટ, ૧૮૯૭માં ગુજરાતનાં ચોટીલા ગામમાં થયો હતો.
તેમનાં માતાનું નામ ધોળીબાઈ તથા પિતાનું નામ કાળીદાસ મેઘાણી હતું કે જેઓ બગસરાનાં જૈન વણીક હતાં. તેમના પિતાની નોકરી પોલીસ ખાતામાં હતી અને પોલીસ ખાતા થકી તેમની બદલીઓ થવાને કારણે તેમણે પોતાના કુટુંબ સાથે ગુજરાતનાં અલગ અલગ ગામોમાં રહેવાનું થયું. ઝવેરચંદનું ભણતર રાજકોટ, દાઠા, પાળીયાદ, બગસરા, અમરેલી વગેરે જગ્યાઓએ થયું. તેઓ અમરેલીની તે વખતની સરકારી હાઈસ્કૂલ અને હાલની ટીપી ગાંધી એન્ડ એમટી ગાંધી ગર્લ્સ સ્કૂલમાં ૧૯૧૦ થી ૧૯૧૨ સુધી માધ્યમિક શિક્ષણ મેળવીને ૧૯૧૨ મૅટ્રીક થયા હતા. ઇ.સ.૧૯૧૬માં તેઓએ ભાવનગરનાં શામળદાસ મહાવિદ્યાલયમાંથી અંગ્રેજી તેમજ સંસ્કૃતમાં સ્નાતકીય ભણતર પૂરું કર્યું.
ભણતર પુરુ કર્યા બાદ ઇ.સ. ૧૯૧૭માં તેઓ કોલકાતા સ્થિત જીવનલાલ લીમીટેડ નામની એક એલ્યુમિનીયમની કંપનીમાં કામે લાગ્યા. આ કંપનીમાં કામ કરતી વખતે તેઓને એકવાર ઈંગ્લેંડ જવાનું પણ થયું હતું. ૩ વર્ષ આ કંપનીમાં કામ કર્યા બાદ વતનના લગાવથી તેઓ નોકરી છોડીને બગસરા સ્થાયી થયા.
સવંત ૧૯૨૨માં જેતપુર સ્થિત દમયંતીબેન સાથે તેમના લગ્ન થયા. નાનપણથી જ ઝવેરચંદને ગુજરાતી સાહિત્યનું ધણું ચિંતન રહ્યું હતું અને તેમના કલકત્તા રહ્યા દરમ્યાન તેઓ બંગાળી સાહિત્યનાં પરિચયમાં પણ આવ્યા હતાં. બગસરામાં સ્થાયી થયા બાદ તેમણે રાણપુરથી પ્રકાશીત થતાં 'સૌરાષ્ટ્ર' નામનાં છાપામાં લખવાની શરુઆત કરી હતી. ૧૯૨૨ થી ૧૯૩૫ સુધી તેઓ 'સૌરાષ્ટ્ર'માં તંત્રી તરીકે રહ્યા હતા. આ સમય દરમ્યાન તેઓએ પોતાના સાહિત્યીક લખાણને ગંભીરતાપુર્વક લઈ 'કુરબાનીની કથાઓ' ની રચના કરી કે જે તેમની પહેલી પ્રકાશીત પુસ્તક પણ રહી. ત્યાર બાદ તેઓએ 'સૌરાષ્ટ્રની રસધાર' નું સંકલન કર્યુ તથા બંગાળી સાહિત્યમાંથી ભાષાંતર કરવાની પણ શરુઆત કરી.
કવિતા લેખનમાં તેમણે પગલાં 'વેણીનાં ફુલ' નામનાં ઇ.સ. ૧૯૨૬માં માંડ્યા.
ઇ.સ. ૧૯૨૮માં તેમને લોકસાહિત્યમાં તેમનાં યોગદાન બદલ રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક આપવામાં આવ્યું હતું.
તેમનાં સંગ્રામ ગીતોનાં સંગ્રહ 'સિંઘુડો' -એ ભારતનાં યુવાનોને પ્રેરીત કર્યા હતાં અને જેને કારણે ઇ.સ.
૧૯૩૦માં ઝવેરચંદને બે વર્ષ માટે જેલમાં રહેવું પડ્યું હતું.
આ સમય દરમ્યાન તેમણે ગાંધીજીની ગોળમેજી પરિષદ માટેની લંડન મુલાકાત ઉપર 'ઝેરનો કટોરો' કાવ્યની રચના કરી હતી.
ગાંધીજીએ ઝવેરચંદ મેઘાણીને રાષ્ટ્રીય શાયરના બિરુદથી નવાજ્યા હતાં.
તેમણે ફુલછાબ નામનાં છાપામાં લઘુકથાઓ લખવાનું પણ ચાલુ કર્યુ હતું.
ઇ.સ. ૧૯૩૩માં તેમનાં પત્નીનાં દેહાંત બાદ તેઓ ૧૯૩૪માં મુંબઈ સ્થાયી થયા.
અહીં તેમનાં લગ્ન ચિત્રદેવી સાથે થયા.
તેમણે જન્મભૂમિ નામનાં છાપામાં 'કલમ અને કીતાબ' નાં નામે લેખ લખવાની તેમજ સ્વતંત્ર નવલકથાઓ લખવાની શરુઆત કરી. ઇ.સ.૧૯૩૬ થી ૧૯૪૫ સુધી તેઓએ ફુલછાબનાં સંપાદકની ભુમીકા ભજવી જે દરમ્યાન ૧૯૪૨માં 'મરેલાનાં રુધીર' નામની પોતાની પુસ્તીકા પ્રકાશિત કરી. ઇ.સ. ૧૯૪૬માં તેમની પુસ્તક 'માણસાઈનાં દીવા' ને મહીડાં પારિતોષિકથી સન્માનવામાં આવ્યું હતું અને તે જ વર્ષે તેમને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનાં સાહિત્ય વિભાગનાં વડા તરીકે નીમવામાં આવેલાં.
સર્જન
મેઘાણીએ ચાર નાટકગ્રંથ,
સાત નવલિકા સંગ્રહ,
તેર નવલકથા, છ ઇતિહાસ,
તેર જીવનચરિત્રની તેમને રચના કરી હતી.
તેમણે લોકસેવક રવિશંકર મહારાજની અનુભવેલ કથાઓનું
"માણસાઇના દીવા"માં વાર્તારુપે નિરુપણ કર્યુ છે
મેઘાણી તેમના લોકસાહિત્યમાં સૌરાષ્ટ્રની ધિંગી તળપદી બોલીની તેજસ્વિતા અને તાકાત પ્રગટાવી શક્યા છે. તુલસીક્યારો, યુગવંદના, કંકાવટી, સોરઠી બહારવટિયા, સૌરાષ્ટ્રની રસધારા વગેરે તેમનું નોંધપાત્ર સર્જન છે.
રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક સ્વીકારતા મેઘાણીએ મહાનતા ન દેખાડતા કહ્યું હતું કે,
“શિષ્ટ સાહિત્ય અને લોકસાહિત્ય વચ્ચે સેતુ બાંધે છે.
સાથોસાથ અમો સહુ અનુરાગીઓમાં વિવેક, સમતુલા, શાસ્ત્રીયતા, વિશાલતા જન્માવે છે.”
દેહાંત
૯ માર્ચ ૧૯૪૭નાં દિવસે, ૫૦ વર્ષની ઉંમરે, હ્રદય રોગના હુમલામાં તેમના બોટાદ સ્થિત નિવાસસ્થાને તેમનું મૃત્યુ થયું.
લોકકથા
• ડોશીમાંની વાતો - ૧૯૨૩
• સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ૧ - ૧૯૨૩
• સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ૨ - ૧૯૨૪
• સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ૩ - ૧૯૨૫
• સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ૪ - ૧૯૨૬
• સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ૫ - ૧૯૨૭
• સોરઠી બાહરવટીયા ૧- ૧૯૨૭
• સોરઠી બાહરવટીયા ૨ - ૧૯૨૮
• સોરઠી બાહરવટીયા ૩ - ૧૯૨૯
• કંકાવટી ૧ - ૧૯૨૭
• કંકાવટી ૨ - ૧૯૨૮
• દાદાજીની વાતો - ૧૯૨૭
• સોરઠી સંતો - ૧૯૨૮
• સોરઠી ગીતકથાઓ - ૧૯૩૧
• પુરાતન જ્યોત - ૧૯૩૮
• રંગ છે બારોટ - ૧૯૪૫
લોકગીતો
• રઢીયાળી રાત ૧ - ૧૯૨૫
• રઢીયાળી રાત ૨ - ૧૯૨૫
• રઢીયાળી રાત ૩ - ૧૯૨૭
• રઢીયાળી રાત ૪ - ૧૯૪૨
• ચુંદડી ૧ - ૧૯૨૮
• ચુંદડી ૨ - ૧૯૨૯
• ઋતુગીતો - ૧૯૨૯
• હાલરડાં - ૧૯૨૯
• સોરઠી સંતવાણી - ૧૯૪૭
• સોરઠીયા દુહા - ૧૯૪૭
નાટક
• રાણો પ્રતાપ -(ભાષાંતર)૧૯૨૩
• રાજા રાણી - ૧૯૨૪
• શાહજહાંન -(ભાષાંતર)૧૯૨૭
• વંઠેલાં - ૧૯૩૩ •બલિદાન -
જીવનચરિત્ર👀
• નરવિર લાલાજી - ૧૯૨૭
(બે દેશ દીપક ખંડ ૧)
• સત્યવીર શ્રધ્ધાનંદ - ૧૯૨૭
(બે દેશ દીપક ખંડ ૨)
• ઠક્કર બાપા - ૧૯૩૯
• અકબરની યાદમાં - ૧૯૪૨
• આપણું ઘર - ૧૯૪૨
• પાંચ વરસનાં પંખીડાં - ૧૯૪૨
• મરેલાનાં રુધીર - ૧૯૪૨
• આપણાં ઘરની વધુ વાતો - ૧૯૪૩
• દયાનંદ સરસવતી - ૧૯૪૪
• માણસાઈના દીવા - ૧૯૪૫
નવલકથા
• સત્યની શોધમાં - ૧૯૩૨
• નિરંજન - ૧૯૩૬
• વસુંધરાનાં વહાલાં દવલાં - ૧૯૩૭
• સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી - ૧૯૩૭
• સમરાંગણ - ૧૯૩૮
• અપરાધી - ૧૯૩૮
• વેવિશાળ - ૧૯૩૯
• રા' ગંગાજળિયો - ૧૯૩૯
• બિડેલાં દ્વાર - ૧૯૩૯
• ગુજરાતનો જય ૧ - ૧૯૪૦
• તુલસી-ક્યારો - ૧૯૪૦
• ગુજરાતનો જય ૨ - ૧૯૪૨
• પ્રભુ પધાર્યા - ૧૯૪૩
• કાલચક્ર - ૧૯૪૭
કવિતાસંગ્રહ
• વેણીનાં ફૂલ - ૧૯૨૮
• કિલ્લોલ - ૧૯૩૦
• સિંધુડો - ૧૯૩૦
• યુગવંદનાં - ૧૯૩૫
• એકતારો - ૧૯૪૦
• બાપુનાં પારણાં - ૧૯૪૩
• રવિંદ્રવીણા - ૧૯૪૪
લઘુકથા
• કુરબાનીની કથાઓ -૧૯૨૨
• ચિતાનાં અંગારા ૧ - ૧૯૩૧
• ચિતાનાં અંગારા ૨ - ૧૯૩૨
• જેલ ઓફીસની બારી - ૧૯૩૪
• દરીયાપારનાં બાહરવટીયાં - ૧૯૩૨
• પ્રતિમાંઓ - ૧૯૩૪
• પલકારા - ૧૯૩૫
• ધુપ છાયા - ૧૯૩૫ મેઘાણીની નવલિકાઓ ખંડ ૧, મેઘાણીની નવલિકાઓ ખંડ ૨ - ૧૯૪
• વિલોપન - ૧૯૪૬
લોકસાહિત્ય
• લોકસાહિત્ય ૧ - ૧૯૩૯
• પગડંડીનો પંથ - ૧૯૪૨
• ચારણો અને ચારણી સાહિત્ય - ૧૯૪૩
•ધરતીનું ધાવણ - ૧૯૪૪
• લોકસાહિત્યનું સમાલોચન - ૧૯૪૬
પ્રવાસ ભાષણ
• સૌરાષ્ટ્રનાં ખંડેરોમાં - ૧૯૨૮
• સોરઠને તીરે તીરે - ૧૯૩૩
• પરકમ્મા - ૧૯૪૬
• છેલ્લું પ્રયાણ - ૧૯૪૭
અન્ય
• સળગતું આયર્લૅંડ
• ઍશીયાનું કલંક
• લાલકિલ્લાનો મુકદ્દમો
ઝવેરચંદ મેધાણીની કૃતિઓ
ચારણ-કન્યા
ફૂલમાળ (ઝવેરચંદ મેઘાણી)
કોડિયું (ઝવેરચંદ મેઘાણી)
છેલ્લી પ્રાર્થના (ઝવેરચંદ મેઘાણી)
માં -રવિન્દ્રનાથ ટાગોર
(અનુવાદઃ ઝવેરચંદ મેઘાણી)
શૌર્યગીત: ખમા ! ખમા ! લખ વાર
મોર બની થનગાટ કરે (ઝવેરચંદ મેઘાણી)
ઘણ રે બોલે ને-
છેલ્લો કટોરો
ઝાકળબિંદુ !
આગે કદમ !
આગે કદમ !
આગે કદમ !
માતૃભૂમિ ની આઝાદી માટે જેમણે પ્રેરણા નું કાર્ય કર્યું હતું એવા "રાષ્ટ્રીય શાયર"
શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણી ની જન્મ-જયંતી ની શુભેચ્છાઓ કોટિ કોટિ વંદન.
